Szczegółowa informacja o publikacji oznaczonej indntyfikatorem ISBN

Do najważniejszych zadań polityki europejskiej, opartej na poszanowaniu podstawowych praw człowieka, zalicza się zapobieganie przemocy w rodzinie oraz opracowywanie skutecznych procedur w zakresie edukacji, prewencji, ścigania sprawców przemocy w rodzinie i wsparcia jej ofiar. Doświadczenia krajów UE pokazują, że przemoc domową można efektywnie zwalczać tylko na odpowiednim szczeblu krajowym, a każde państwo członkowskie powinno w ramach opracowywania ogólnoeuropejskiej strategii przygotować własny krajowy plan działań na rzecz zwalczania przemocy domowej. Europejskie elity polityczne mają świadomość, że w ciągu ostatnich czterech dziesięcioleci temat przemocy mężczyzn wobec kobiet (szerzej – przemocy domowej) stał się kwestią społeczną, aktywnie dyskutowaną w aspekcie publicznym, kryminalnym i politycznym. […] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku w art. 18 i 71 głosi, że rodzina jest objęta szczególną ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej, a jej dobro państwo ma obowiązek uwzględnić w swojej polityce społecznej, zwłaszcza poprzez udzielanie szczególnej pomocy rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji społecznej. […]

W książce, którą oddajemy do rąk Czytelników, zebraliśmy teksty traktujące w sposób interdyscyplinarny o zjawisku przemocy. Naszym celem jest zaprezentowanie wielu płaszczyzn: prawnych, społecznych, psychologicznych, pedagogicznych i kulturowych, tego problemu. […] Dlatego adresujemy ją do stosunkowo szerokiego grona, czyli osób zajmujących się zjawiskiem przemocy zarówno teoretycznie, empirycznie, jak i praktycznie.

Przedmowa

Jednym z pomysłów determinujących powstanie tej monografii była ogólnopolska konferencja naukowa ,,Przemoc w rodzinie – konteksty prawne, społeczne i profilaktyczne” pod Honorowym Patronatem Prezydenta Miasta Słupska Roberta Biedronia, Prezesa Sądu Okręgowego w Słupsku SSO Dariusz Ziniewicza i Rektora Akademii Pomorskiej w Słupsku – prof. zw. dr. hab. Romana Drozda. Przedsięwzięcie zainaugurowało w Polsce Międzynarodową Kampanię 16 dni Działań Przeciwko Przemocy ze względu na płeć, zainicjowaną przez Women’s Global Leadership Institute, i zainspirowało jej uczestników do podjęcia dyskusji o zjawisku przemocy w rodzinie na poziomie interdyscyplinarnym, umożliwiającym rzetelną diagnozę problemu oraz poszukiwanie rozwiązań na wielu płaszczyznach i z uwzględnieniem dorobku różnych dyscyplin naukowych.

Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem niepożądanym w życiu społecznym; występuje zazwyczaj w rodzinach określanych mianem patologicznych, dysfunkcyjnych, a jej podłoże stanowi przede wszystkim frustracja wynikająca z problemów społecznych, związanych m.in. z: brakiem zatrudnienia, niskim uposażeniem, niewłaściwymi relacjami pomiędzy członkami rodziny, nadużywaniem alkoholu czy innych środków odurzających. Przemoc domową obserwuje się jednak także w rodzinach, które na pozór pozbawione są tych problemów, a jej podłoże stanowią wówczas cechy charakterologiczne sprawcy. Niewątpliwie czynnikiem sprzyjającym stosowaniu różnych form przemocy wobec członków rodziny jest przyzwolenie społeczne na takie zachowania, co po części znajduje swoje źródło w przyjętych w rodzinach dysfunkcyjnych wzorcach zachowania. Zachowania przemocowe są akceptowane przez członków rodziny, a zatem przyjmowane przez nich jako dozwolony sposób postępowania w ramach jej funkcjonowania.

Formy przemocy mogą być różnorakie, a katalog działań wyczerpujących jej znamiona – szeroki. Mogą to być bowiem oddziaływania wyłącznie na sferę psychiki ofiary przemocy lub oddziaływania o charakterze przemocy fizycznej, wiążącej się z użyciem siły, a więc naruszeniem nietykalności cielesnej, spowodowaniem uszkodzenia ciała, a w drastycznych przypadkach pozbawieniem życia. Przejawem przemocy mogą być zachowania stanowiące zarówno naruszenie prawa, jak i nienaruszające go wprost, lecz polegające na pośrednim oddziaływaniu na psychikę ofiary w taki sposób, że podporządkowuje się ona woli sprawcy, przyjmując narzucone jej wzorce zachowania wbrew swej woli.

Dostrzegając rozmiar stosowania przemocy w rodzinie jako zjawiska rzutującego na całe życie społeczne i rodzaj przyjętych zachowań pomiędzy członkami rodziny, które wpływają na jej nieprawidłowe funkcjonowanie, podjęte zostały przez Radę Ministrów, przy współpracy z instytucjami państwowymi i samorządowymi, działania propagujące zachowania pozbawione cech przemocy w rodzinie, jak również chroniące ofiary. Nie jest to jednak jedyna sfera niezbędnych działań profilaktycznych, gdyż zachodzi potrzeba podjęcia także działań korekcyjno-edukacyjnych nie tylko wobec sprawców stosowania przemocy. Należy bowiem wpajać wszystkim ludziom prawidłowe wzorce funkcjonowania w życiu społecznym, zwłaszcza rodzinnym, pozbawione jakichkolwiek form przemocy, co niewątpliwie wiąże się z koniecznością propagowania właściwych metod wychowawczych, a tym samym z uświadamianiem przyczyn nieprawidłowych zachowań i ich negatywnych skutków dla dalszego życia członków rodziny.

W naszym kraju funkcjonuje od dawna system ochrony prawnokarnej związanej ze stosowaniem przemocy w rodzinie. Ochronie tej poświęcony jest rozdział XXVI ustawy Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 roku, zatytułowany „Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece”. W rozdziale tym podano m.in. przestępstwo polegające na fizycznym bądź psychicznym znęcaniu się nad osobą najbliższą, za które jest przewidziana stosowna sankcja karna. Przepisy karne wyznaczają również odpowiedni katalog środków karnych i probacyjnych, w tym takich, których można użyć wobec sprawcy przemocy (np.: zakaz zbliżania się do danych osób, zakaz kontaktowania się z danymi osobami, nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym), oraz takich, które zobowiązują sprawcę przestępstwa do poddania się odpowiedniej terapii oraz uczestniczenia w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych.

W przepisach proceduralnych są także wskazane środki zapobiegawcze, które mogą stosować organy ścigania czy wymiaru sprawiedliwości wobec sprawcy przemocy w rodzinie. Są to zarówno środki o charakterze wolnościowym, np. nakaz okresowego opuszczenia lokalu mieszkalnego (art. 275a § 1 k.p.k.) czy oddanie pod dozór policji (art. 275 k.p.k.), bądź też środek zapobiegawczy polegający na czasowym pozbawieniu wolności w postaci tymczasowego aresztowania, gdy za zarzucone przestępstwo grozi sprawcy przemocy surowa kara pozbawienia wolności (art. 258 § 2 k.p.k.), a także – wyjątkowo – gdy zachodzi uzasadniona obawa, że sprawca przemocy ponownie dopuści się jej lub zagrozi jej stosowaniem, co może polegać na pozbawieniu życia lub spowodowaniu uszkodzenia ciała.

System ochrony prawnej wydaje się więc wystarczający do zapewnienia właściwego bezpieczeństwa ofierze przemocy domowej, a także przewiduje stosowne oddziaływanie na sprawcę, w tym też takie, które pozwala na poddanie go właściwemu leczeniu czy terapii. Niewątpliwie należy podejmować właściwe działania legislacyjne, mające na celu stworzenie warunków kompleksowej ochrony ofiar przemocy, jak również możliwości podejmowania działań korekcyjno-edukacyjnych wobec sprawcy, który został skazany za przestępstwo polegające na używaniu przemocy lub wobec którego zastosowano środki probacyjne w związku z popełnieniem takiego czynu.

Innym poważnym zagadnieniem wartym odnotowania jest podejmowanie właściwych oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych wobec sprawców przemocy w rodzinie, którzy na mocy orzeczenia sądu skazującego za takie przestępstwo zostali osadzeni w warunkach izolacji penitencjarnej. Należy podkreślić, że takich sprawców można podzielić na dwie kategorie:

sprawców osadzonych po raz pierwszy w zakładzie karnym, co zazwyczaj wiąże się z popełnieniem przez nich czynu o znacznej szkodliwości społecznej, a sąd nie widział innej możliwości oddziaływania prewencyjnego i wychowawczego wobec wagi czynu, którego się dopuścili;

sprawców osadzonych na skutek nieskuteczności zastosowanego wobec nich środka probacyjnego, czy to w postaci warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności, czy też warunkowego przedterminowego zwolnienia, czyli takich, którzy w okresie próby popełnili ponownie czyn polegający na stosowaniu przemocy, groźby jej użycia, bądź też rażąco naruszają porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkującej wspólnie ze sprawcą.

Jednostki penitencjarne realizują programy stosownych oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych także wobec sprawców przemocy w rodzinie odbywających kary pozbawienia wolności, ale należy te programy w dalszym ciągu rozwijać, mając na uwadze to, że występuje zjawisko powrotu do przestępstwa, co prowadzi do ponownego osadzania sprawców przemocy w rodzinie w zakładach karnych. O ile w przypadku sprawców odbywających za takie czyny karę pozbawienia wolności po raz pierwszy, zwłaszcza gdy do osadzenia w zakładzie karnym doszło w wyniku zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszonej, mamy do czynienia z nieskutecznością podejmowanych oddziaływań wychowawczych wobec sprawcy, o tyle kolejne osadzenie, np. związane z tzw. odwołaniem warunkowego przedterminowego zwolnienia, jest konsekwencją błędnej prognozy kryminologiczno-społecznej i nieskuteczności podejmowanych oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych w czasie odbywania kary pozbawienia wolności.

Każde zjawisko powrotu do przestępstwa, niezależnie od przyczyny, jest niepożądane nie tylko ze względu na cele kary czy właściwych oddziaływań wychowawczych i korekcyjnych, ale przede wszystkim dlatego, że prowadzi do kolejnego przypadku wiktymizacji ofiary przemocy w rodzinie. W tej sytuacji niezbędne jest – zarówno w warunkach izolacji penitencjarnej, jak i w warunkach wolnościowych – nie tylko monitorowanie zachowania sprawcy, lecz także prawidłowe i skuteczne zastosowanie właściwych wobec niego oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych, gdyż sam udział sprawcy w programach nie gwarantuje efektywności podejmowanych oddziaływań.

Są to zatem środki będące reakcją na naruszenie porządku prawnego i nie mają w związku z tym charakteru w pełni gwarancyjnego, który pozwala na przyjęcie, że sprawca w przyszłości zaniecha dalszego stosowania przemocy. Nie ulega wątpliwości, że w sytuacji gdy zajdzie konieczność podjęcia interwencji przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, państwo dysponuje stosownymi instrumentami reakcji prawnokarnej, lecz jest to reakcja wyłącznie na skutek w postaci stosowania przemocy.

Zapobieganiu przemocy ma zatem służyć Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy Rodzinie na lata 2014–2020, będący efektem uchwalenia dnia 29 lipca 2005 roku ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz. 1493 z późn. zmianami), a obejmujący – oprócz wyżej wskazanych środków o charakterze represyjnym i wychowawczym przewidzianych w przepisach prawa karnego – także takie rozwiązania, których celem jest:

zapewnienie ochrony i pomocy osobom dotkniętym przemocą w rodzinie,

oddziaływanie korekcyjno-edukacyjne wobec osób stosujących przemoc w rodzinie,

zwiększenie świadomości społecznej na temat przyczyn i skutków przemocy w rodzinie oraz promowanie metod wychowawczych pozbawionych elementów przemocy,

upowszechnienie informacji o możliwościach i formach udzielania pomocy zarówno osobom dotkniętym przemocą w rodzinie, jak i sprawcom.

Realizacja Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy Rodzinie wymaga ścisłego współdziałania organów administracji rządowej i samorządowej, organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz organizacji pozarządowych w sferze propagowania właściwych wzorców zachowania w społeczeństwie oraz niezwłocznego podejmowania odpowiednich działań w przypadku ujawnienia jakichkolwiek dysfunkcji w życiu rodziny. W tej sytuacji niezwykle ważna jest rola pracowników ośrodków pomocy społecznej, kuratorów czy policjantów (zwłaszcza pełniących funkcję ,,dzielnicowych”), którzy z racji wykonywania obowiązków służbowych jako pierwsi stykają się z informacjami lub zachowaniami wskazującymi na występowanie przemocy w życiu rodzinnym, bądź też ujawniają symptomy jej stosowania na podstawie bezpośredniego kontaktu z kimś, kto posiada w tym zakresie wiedzę. Konieczne jest zatem podnoszenie ich kompetencji zawodowych oraz uwrażliwienie na przypadki świadczące o przemocy domowej, tak by nie były one bagatelizowane, ale zgłaszane w celu wdrażania prawidłowych wzorców postępowania wśród członków rodziny, w której pojawiają się symptomy stosowania szeroko rozumianej przemocy. Pracownicy ośrodków pomocy społecznej, kuratorzy i policjanci muszą posiadać pełną wiedzę o właściwym sposobie postępowania, istniejących procedurach oraz organach, które powinny być zawiadamiane o przypadkach stosowania przemocy w rodzinie.

Kluczowe jest również prowadzenie właściwej edukacji wśród młodzieży, co może przyczynić się do upowszechnienia wiedzy na temat przemocy w rodzinie, form jej stosowania i przeciwdziałania, a przede wszystkim ukształtowania się prawidłowych wzorców zachowań w życiu rodzinnym, polegających na wzajemnym zrozumieniu, szacunku i wyzbyciu się jakichkolwiek form przemocy jako sposobu rozwiązywania problemów, które mogą pojawiać się w życiu codziennym.

Upowszechnieniu regulacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie służą organizowane konferencje naukowe. Biorą w nich udział wszystkie podmioty, wobec których kierowane są zadania ustawowe, a więc pracownicy organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, samorządu terytorialnego, pracownicy naukowi i dydaktyczni, co sprzyja także zacieśnieniu współpracy i stanowi platformę wymiany poglądów na temat już podjętych działań mających na celu przeciwdziałanie przemocy w rodzinie oraz zmianę regulacji prawnych, by ochronę tę uczynić skuteczniejszą. W życiu codziennym natomiast niezbędne informacje o przemocy w rodzinie, jej poważnych skutkach i formach przeciwdziałania powinny być przekazywane za pomocą publikacji, ulotek, kampanii medialnych i internetowych, jak również w ramach bezpośredniego kontaktu osób odpowiedzialnych za wdrażanie zadań Krajowego Programu Przemocy w Rodzinie.

Prawidłowa realizacja programu pozwoli nie tylko na odpowiednie monitorowanie problemu przemocy w rodzinie w naszym kraju, lecz także szybkie i skuteczne reagowanie na to zjawisko poprzez właściwe oddziaływania prawne i korekcyjno-edukacyjne, co będzie sprzyjać kształtowaniu pozytywnych wzorców zachowania społecznego, a w dalszej konsekwencji zmniejszeniu skali przemocy domowej.